Όταν το θέατρο συναντάει την ψυχοθεραπεία

Μια συνέντευξη με τον ψυχίατρο Διονύση Παπαδόπουλο και την Δήμητρα Σταύρου, Ψυχολόγο-Δραματοθεραπεύτρια

για το Drama-therapy και τις δυναμικές του.

Πως επιδρά ο μύθος στο συναισθηματικό και ψυχικό πεδίο της ανθρώπινης νόησης;

Κατ’ αρχήν θεραπευτικά. Από το κλασσικό παραμύθι, που βοηθάει τα παιδιά κάθε ηλικίας και εποχής να γαληνέψουν, να χαλαρώσουν και να κοιμηθούν, μέχρι τον βασικό (και συχνά αρχέτυπο) μύθο ο οποίος βρίσκεται πάντοτε σχεδόν πίσω από λιμπρέτα και σενάρια και βοηθάει στην ψυχαγωγία ενηλίκων και ανηλίκων, στην πνευματική και ψυχική εξέλιξή τους, καθώς και στην προώθηση του Πολιτισμού.

Κατά δεύτερον εξελικτικά. Και είναι περιττό να επισημάνουμε πόσο αναπτυξιακή και εξελικτική είναι η επήρεια των αρχετύπων μύθων (όπως θα το ΄θελε και ο C. G. Jung) στην ανθρώπινη νόηση. Σε ότι αφορά την συναισθηματική σφαίρα, ο μύθος εμπλουτίζει την λειτουργία της συγκίνησης, αποδυναμώνει την ζωώδη αναλγησία της απώτατης καταγωγής μας και, φυσικά, ενισχύει και ενδυναμώνει την φαντασία.

Τέλος, ο μύθος κωδικοποιεί και διαφυλάσσει την πανάρχαια μεταφυσική (θρησκευτική και μη) παράδοση της Ανθρωπότητας.

Πως η αναπαράσταση μιας τραυματικής εμπειρίας μπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά;

Στη δραματοθεραπευτική μέθοδο δεν παίζει ο θεραπευόμενος τον εαυτό του. Παίρνει απόσταση από τη δική του ιστορία παίζοντας τον πόλο κάποιου άλλου (ήρωα μυθολογίας, λογοτεχνίας, παραμυθιού κλπ). Αυτή είναι και η βασική διαφορά από το ψυχόδραμα, στο οποίο ο άνθρωπος αναβιώνει την δική του ιστορία στην θεατρική-θεραπευτική σκηνή. Η απόσταση της δραματοθεραπείας βοηθά να γίνεται η επεξεργασία του τραύματος χωρίς απειλή. Ο θεραπευόμενος όντας κάποιος άλλος στη σκηνή, παίζει το τραυματικό γεγονός έχοντας την προστασία του ρόλου. Παρόλο που θεατρικά είναι άλλος, τα δάκρυα και οι άλλες συναισθηματικές εκδηλώσεις είναι αυθεντικές και προέρχονται από τον ψυχισμό του θεραπευόμενου. Μέσω αυτής της θεραπευτικής διαδικασίας καταφέρνει να επεξεργάζεται το τραύμα και να απελευθερώνεται από αυτό και τις συνέπειές του.

Πως η υπόδυση ενός ρόλου μπορεί να διευθετήσει ζωτικά θέματα ευγενούς επιβίωσης;

Δεν είναι η ευγενής επιβίωση ο στόχος μιας θεραπείας αλλά η ποιότητα ζωής. Ο κάθε θεραπευόμενος που έρχεται για θεραπεία καλώς ή κακώς έχει επιβιώσει ως την ώρα του αιτήματός του. Μέσα από παιχνίδια ρόλων ο καθένας μπορεί να δοκιμάσει ποιοι από αυτούς του ταιριάζουν, ποιοι όχι, ποιοι του είναι οικείοι και ποιοι ξένοι, άλλα, κυρίως, ποιοί του είναι ωφέλιμοι για τον εαυτό του και τις καλές σχέσεις του με τους σημαντικούς «άλλους».

Πως οι αλληλοσυγκρουόμενες δυναμικές ενός παιχνιδιού ρόλων αποκαλύπτουν απωθημένα και ψυχώσεις;

Ο λόγος είναι κυρίως προϊόν της συνείδησης. Ελέγχουμε τι λέμε και σε ποιόν, σε μια συγκεκριμένη στιγμή. Φυσικά μας διαφεύγει ασυνείδητο υλικό, το οποίο όμως μόνο κάποιος με ψυχαναλυτική εμπειρία θα μπορούσε να διακρίνει. Αντίθετα, δεν ελέγχεται η κίνηση, η φωνή, μια πράξη που προκύπτει από έναν αυτοσχεδιασμό πάνω στη σκηνή. Γι αυτό και οι θεατρικές αυτές πράξεις είναι στο θεραπευτικό πλαίσιο απόλυτα συμβολικές. Τα σύμβολα αποτελούν τα κλειδιά για την είσοδο στο ασυνείδητο, όχι μόνο από τον ειδικό, αλλά και από το ίδιο το άτομο και την ομάδα (εφόσον γίνεται η θεραπεία σε ομαδικό πλαίσιο).

Πως μπορεί ο αυτοσχεδιασμός να λειτουργήσει θεραπευτικά σε περιπτώσεις κυρίως ψυχώσεων αλλά και νευρώσεων;

Στις νευρώσεις αυτό που κυριαρχεί είναι η απώθηση του τραύματος. Εκεί ο στόχος είναι η ανάδυση του ασυνειδήτου και η επεξεργασία αυτού του περιεχομένου.

Στην ψύχωση ο ψυχισμός εμφανίζεται κατακερματισμένος και υπάρχει μια σύγχυση μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας. Οι συγκεκριμένοι άνθρωποι ωφελούνται από τη δραματοθεραπευτική μέθοδο με δύο κυρίως τρόπους που στοχεύουν σ’ αυτά τα δύο βασικά στοιχεία της ψυχοπαθολογίας τους.

Αφενός μέσω των συμβόλων επιτυγχάνεται η σύνδεση μεταξύ του ψυχισμού και αυτού που επράχθη πάνω στη σκηνή, οπότε σταδιακά επανέρχεται η συνοχή του εαυτού ως «ένας» και όχι κομματιασμένος.

Αφετέρου, η χρήση της τελετουργίας στη δραματοθεραπευτική μέθοδο μας προμηθεύει με τα κατάλληλα εφόδια διαχωρισμού του πραγματικού και του φανταστικού. Π.χ. τα τρία θεατρικά κουδούνια του θεάτρου βοηθούν τόσο το κοινό όσο και αυτόν που πρόκειται να παίξει στη σκηνή ότι τότε ξεκινάει ο χρόνος της φανταστικής δράσης. Παρομοίως λειτουργούν οι δύο χώροι της θεραπείας, (της σκηνής και του γραφείου), τεχνικές προετοιμασίας υπόδυσης του ρόλου αλλά και αποεπένδυσης, οι διαφορετικοί φωτισμοί κλπ.

Πως ανταποκρίνεται συνήθως ο ασθενής στην πρόκληση του drama therapy;

Οι περισσότεροι με ευχαρίστηση, καθώς μέσα από το παιχνίδι, ο καθένας βρίσκει χαρά. Η ίδια διαδικασία είναι εξαιρετικά ευχάριστη και δημιουργική.

Απ’ την άλλη, υπάρχουν άνθρωποι που ξενίζονται από τον παιγνιώδη χαρακτήρα της μεθόδου.

Ο μεγάλος Βρετανός ψυχοθεραπευτής D. Winnicott έλεγε ότι ο θεραπευτής πρέπει να έχει την ικανότητα του παιχνιδιού και μόνο αν καταφέρει να την μεταδώσει και στον θεραπευόμενο μπορεί να πετύχει η θεραπεία. Αν ο θεραπευτής δεν έχει αυτή την ικανότητα, τότε δεν κάνει για αυτή τη δουλειά, πρότεινε ο διάσημος ψυχαναλυτής.

Ο παιγνιώδης χαρακτήρας της Δραματοθεραπείας ξυπνά τη δημιουργικότητα του καθένα. Είναι μία σοβαρή μέθοδος, αφού έχει εξαιρετικά αποτελέσματα, χωρίς σοβαροφάνεια.

Τι αποτελέσματα έχουν προκύψει από συνεχόμενες συνεδρίες με αυτοσχεδιασμούς;

Οι αυτοσχεδιασμοί από μόνοι τους δεν έχουν θεραπευτικά αποτελέσματα, παρά μόνο αν είναι ενταγμένοι μέσα σε ένα θεραπευτικό πλαίσιο. Οι δύο βασικές μέθοδοι που τους αξιοποιούν ως διαμεσολάβηση είναι η Δραματοθεραπεία και το Ψυχόδραμα.

Η μέθοδος της Δραματοθεραπείας εφαρμόζεται σε όλους τους πληθυσμούς με διαφορετικούς στόχους σε κάθε περίπτωση και αξιοποιώντας διαφορετικές τεχνικές.

Τα αποτελέσματα είναι εξαιρετικά σε κάθε περίπτωση. Και τα αποτελέσματα σχετίζονται με το αίτημα του καθένα που μπορεί να ποικίλλει από την επιθυμία αυτοεπίγνωσης ως την ψύχωση, τον αυτισμό, ανοϊκούς ασθενείς κλπ.

Πως θα λειτουργούσε το όλο σύστημα με επαγγελματίες ηθοποιούς σε φάση πρόβας;

Το θέατρο από μόνο του δεν είναι θεραπευτικό όπως είπαμε. Και αυτό για τρείς κυρίως λόγους. Ο πρώτος σχετίζεται με τον στόχο. Στο θέατρο μας ενδιαφέρει μόνο το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα. Ο δεύτερος σχετίζεται με το ότι δεν υπάρχει επεξεργασία μέσω του λόγου μετά, για ότι βιώθηκε πάνω στη σκηνή και για το πως αυτό συνδέεται με την προσωπική ιστορία του κάθε ηθοποιού. Ο τρίτος και πολύ βασικός είναι ότι τι θεραπευτικό πλαίσιο είναι ασφαλές ενώ ο επαγγελματικός χώρος διέπεται και από ανασφάλεια, συχνά ανταγωνισμούς κλπ.

Τι καλλιτεχνικό αποτέλεσμα θα μπορούσε να προκύψει από τις αποκαλύψεις των συμμετεχόντων σε ομάδες της Ψυχοδού;

Καταρχήν όσοι συμμετέχουν σε δραματοθεραπευτική διαδικασία αναπτύσσουν τη δημιουργικότητά τους, τη φαντασία και την επινοητικότητά τους. Απ’ την άλλη υπάρχει και η περίπτωση της ομάδας-στόχου που ως αποτέλεσμα της θεραπευτικής διαδικασίας, πέρα από τη θεραπεία μπορεί να είναι και η δημιουργία παράστασης.

Ποια είναι η αίσθησή σας από την εμπειρία σας με την συγκεκριμένη ψυχοθεραπευτική μέθοδο;

Αισθάνομαι πανευτυχής καθώς ο/η δραματοθεραπευτής/τρια εκτός από επιστήμονας είναι και καλλιτέχνης. Αυτό δίνει τεράστια έμπνευση, αλλά έχει και δημιουργική αγωνία. Τα θετικά αποτελέσματα που λαμβάνουμε καθημερινά απ’ τους ανθρώπους που ήρθαν κάποτε υποφέροντας μάταια, όμως, είναι αυτά που δίνουν την μεγαλύτερη ικανοποίηση που δύσκολα μπορεί να περιγραφεί. Απ’ την άλλη ικανοποιείται και η χαρά του επιστήμονα καθώς το πεδίο είναι σχετικά νέο και η έρευνα στα παρθενικά εδάφη του είναι εξαιρετικά γόνιμη.