Αντιγόνη

του Σοφοκλή

Η δραματουργία

Ιδιαιτέρως προκλητικό και ενδιαφέρον το εγχείρημα του σκηνοθέτη να ανεβάσει για μία ακόμα φορά το έργο του Σοφοκλή. Και διότι η διανομή είναι φρέσκια σ’ έναν θίασο ομοιογενή και επειδή η επανάληψη είναι μήτηρ μαθήσεως και διότι ο παλιός θεατής ανακαλύπτει ενδιαφέροντα νέα στοιχεία, πρόσθετες ψηφίδες του μωσαϊκού που επεξεργάστηκε φέτος ο ίδιος σκηνοθέτης.

Άλλωστε, η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή έχει ανεβεί πάμπολλες φορές από κρατικές, ημικρατικές κι «ελεύθερες» σκηνές. Η κάθε παράσταση είχε τις δικές της προδιαγραφές από περιώνυμες υπογραφές. Η τωρινή είναι μια ακόμη ευχάριστη έκπληξη.

Η σύγκρουση μεταξύ των δύο γιων του Οιδίποδα Πολυνείκη και Ετεοκλή για τον θρόνο της Θήβας έχει τελειώσει. Τα δύο αδέλφια βρίσκονται νεκρά στο πεδίο τής μάχης. Ο Κρέων, ο νέος βασιλιάς της Θήβας, έχει δώσει διαταγή να παραμείνει άταφος ο Πολυνείκης, επειδή πολέμησε ενάντια στην πατρίδα του. Όμως η αδελφή του νεκρού, η Αντιγόνη, αποφασίζει να τον τιμήσει με την πρέπουσα ταφή. Συλλαμβάνεται και οδηγείται στον Κρέοντα, που, τηρώντας τους νόμους της πολιτείας, την καταδικάζει σε θάνατο. Ο βασιλιάς παραμένει αμετάπειστος ακόμη και μετά την παρέμβαση του γιου του Αίμονα και διατάζει να θαφτεί η Αντιγόνη ζωντανή σε μια σπηλιά. Ωστόσο, τα δεινά που έχει προβλέψει ο μάντης Τειρεσίας δε θ’ αργήσουν να γίνουν πραγματικότητα. Η καθυστερημένη υπαναχώρηση του βασιλιά δε θα προλάβει την καταστροφή. Η Αντιγόνη έχει απαγχονιστεί μέσα στη φυλακή της, ο Αίμων έχει αυτοκτονήσει και η Ευρυδίκη, γυναίκα του Κρέοντα, ακολουθεί τον γιο της στον θάνατο.

Στην «Αντιγόνη», ένα από τα κορυφαία έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, κείμενο βαθύτατα πολιτικό, η ανάγκη του ελεύθερου ανθρώπου να ζει σύμφωνα με το προσωπικό σύστημα αξιών του, συγκρούεται με την ισχύ μιας αυθαίρετης και αλαζονικής εξουσίας. Και, αλήθεια, ποιος και πώς μπορεί να εκφράζει το σύνολο, ώστε να είναι νόμιμη και αποδεκτή η εξουσία του;

Η οδυνηρή μεταστροφή της τύχης του Κρέοντα από την αλαζονεία στην ταπείνωση, από την ψευδαίσθηση της δύναμης στην επίγνωση της αδυναμίας, από την αυταρέσκεια στη δυστυχία, είναι περισσότερο αποτελεσματική από οποιοδήποτε ηθικό δίδαγμα. Ο Σοφοκλής εκφράζει την δική του αντίληψη για τον μύθο, μέσα από τους χαρακτήρες και τις συμφορές τους. Επιστρατεύει σειρά γεγονότων, έτσι που αυτά οδηγούν αναπόφευκτα σε κάποιο συμπέρασμα. Σε καθετί που έχει σχέση με τον Κρέοντα, το έργο παρουσιάζει βαθιά θεολογική διάθεση. Ακόμη και οι θάνατοι του Αίμονα και της Ευρυδίκης θα μπορούσαν να θεωρηθούν μέρος θεϊκού σχεδίου για τιμωρία του Κρέοντα. Γιατί, με τον θάνατό τους έρχεται αντιμέτωπος με την οδύνη που τον ταπεινώνει. Οι νεκροί γίνονται τα αθώα όργανα για να επιτευχθεί η φώτιση του.

Η παράσταση

Στο θέατρο οι συντελεστές μιας παράστασης τη ζωντανεύουν κι οδηγούν τον θεατή στην αποκωδικοποίηση νοημάτων, όπως εκείνος μπορεί ν’ αναλύσει, ώστε να εμβαθύνει και να αναλογιστεί τις ευθύνες, να τις επιμερίσει, να τις ορίσει, χωρίς να εξαιρέσει τον εαυτό του.

Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο ο Θέμης Μουμουλίδης ανεβάζει και φέτος το καλοκαίρι την «Αντιγόνη» του Σοφοκλή. Τέταρτη φορά και, ίσως, όχι τελευταία.

Και πάλι, ο έμπειρος σκηνοθέτης υπογράφει μια αξιέπαινη δουλειά. Επιλέγει ικανούς συνεργάτες, στήνει ένα πνευματικό «οικοδόμημα» με ποιητικές διαστάσεις, δίνει μία λιτή, άκρως ενδιαφέρουσα, σύγχρονη εκδοχή της τραγωδίας.

Απαλλαγμένη από λογοτεχνικές περικοκλάδες, η μετάφραση της Παναγιώτας Πανταζή προσφέρει στον θεατή την ευκαιρία να γευτεί, να ζήσει τις προεκτάσεις της τραγωδίας πέρα από τα προφανή.

Νιώσαμε στο έπακρο την αξιοθαύμαστη τεχνική του Σοφοκλή να αντιπαραθέτει όχι μόνο πρόσωπα, αλλά πεποιθήσεις, σκέψεις, ιδέες, επιχειρήματα, νοοτροπίες και αντιλήψεις. Εκτός από τον ανθρώπινο και θεϊκό νόμο, που η αντιπαράθεσή τους αποτελεί τον συνεκτικό ιστό του έργου και προτείνεται στον θεατή σαν προβληματισμός, τίθενται αντιμέτωπες και άλλες πολλές έννοιες. Σχολιάζεται η υποβαθμισμένη και καταπιεσμένη θέση της γυναίκας στην εποχή που εκτυλίσσεται ο μύθος αλλά και στην εποχή που γράφτηκε η τραγωδία. Θίγεται η βεβαρημένη κληρονομιά των παιδιών, εξαιτίας αδικιών και αμαρτημάτων των γονέων τους, δοκιμάζονται τα όρια της ανθρώπινης δράσης και τόλμης, όπως και η οφειλόμενη συμπεριφορά των γονέων προς τα παιδιά και αντίστροφα. Στηλιτεύονται τα χαρακτηριστικά της απόλυτης μοναρχίας, επικρίνονται οι διαδικασίες της κληρονομικής βασιλείας και, εμμέσως, εξαίρονται οι αρετές και τα πλεονεκτήματα της δημοκρατίας.

Ο καθαρός λόγος, η σωστή άρθρωση, οι εξαιρετικές ερμηνείες, η κινηματογραφική σύγχρονη μουσική του Σταύρου Γασπαράτου, το μαύρο τού πένθους και το γκρίζο του πολέμου στα αυστηρής γραμμής κοστούμια και στα σκηνικά της Παναγιώτας Κοκκορού, η κίνηση, το στήσιμο των ηθοποιών, οι ρυθμοί, οι ποιητικές εικόνες και το περιτύλιγμα των εξαίσιων φωτισμών, απογειώνουν την παράσταση.

Μου άρεσε πολύ το υποφωτισμένο σκηνικό, σύμβολο θαρρείς του Άδη, ως διαρκής υπόμνηση της αναπόδραστης μοίρας των ηρώων.

Η Χριστίνα Χειλά- Φαμέλη ερμηνεύει μεστά μια δυναμική και συνάμα σπαρακτική Αντιγόνη. Έχει μέτρο, έχει έλεγχο εκφραστικών μέσων, έχει ουσιαστική σχέση με την ηρωίδα, μεταβάλλεται από πονεμένη αδερφή σε δυναμική γυναίκα, σε σθεναρή διεκδικήτρια του άγραφου ηθικού νομού απόδοσης τιμής στους νεκρούς, ενώ η αυτοθυσία της ερμηνεύεται ως πράξη ηρωισμού κι όχι ψυχικής αντάρας. Είναι αυτοθυσία - μελετημένη κίνηση ήττας στη σκακιέρα όπου παίζει μόνη της, χωρίς στρατιώτες και αξιωματικούς, με συμπαραστάτη την Ισμήνη. Είναι, ακόμη, αυτοθυσία - εθελούσια πτώσης της βασίλισσας για ένα σοκαριστικό , κίβδηλο «ματ» του αντιπάλου παίκτη - βασιλιά, είναι θάνατος διαμαρτυρία, είναι γυναικεία κραυγή αντίστασης στο απολυταρχικό ανδρικό σύστημα του θηβαϊκού πληθυσμού. Η σκηνική της παρουσία αναδεικνύει την ηρωίδα ως γυναίκα ευαίσθητη και ρομαντική, σκληρή μα και βαθιά ανθρώπινη. Είναι εξαιρετική.
Ο έμπειρος Θανάσης Παπαγεωργίου, ώριμος πια, δίνει έναν έξοχο Κρέοντα, στιβαρό και απόλυτο, εξαιρετικό στις εξάρσεις του, συγκλονιστικό στη σύνθλιψη του υπό το βάρος των τραγικών τελικών αποκαλύψεων. Εύστοχη επιλογή του σκηνοθέτη.

Ο Μάνος Καρατζογιάννης, εξαίρετος και Φύλακας και Αγγελιαφόρος, αποδεικνύει γι’ άλλη μια φορά το εύρος της υποκριτικής του γκάμας, την ικανότητά του να πείθει σ’ ό,τι ερμηνεύει με την ίδια ζέση, πάθος και δοτικότητα.

Ο Μάρκος Παπαδοκωνσταντάκης , ιδιαίτερος Τειρεσίας. Πολυκύμαντη ερμηνεία, σαν ράπισμα αγέρα που σταδιακά γίνεται καταιγίδα.

Δημήτρης Σαμόλης, Αίμων και Ντόρα Μακρυγιάννη, Ισμήνη, σαφώς στο ύψος που απαιτούν οι ρόλοι.

Η παράσταση στο υπαίθριο θέατρο Φρουρίου Καβάλας, ενταγμένη στο 64^ο Φεστιβάλ Φιλίππων και, κάτω από τις πρέπουσες προφυλάξεις που απαιτούν οι κανονισμοί λόγω πανδημίας, ευτύχησε να είναι μια ευδαίμων Σοφόκλεια «Αντιγόνη».

Μετάφραση: ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΠΑΝΤΑΖΗ
Σκηνοθεσία – Σκηνικό: ΘΕΜΗΣ ΜΟΥΜΟΥΛΙΔΗΣ
Συνεργάτης σκηνοθέτης: ΜΑΝΟΣ ΚΑΡΑΤΖΟΓΙΑΝΝΗΣ
Κοστούμια: ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΚΟΚΚΟΡΟΥ
Μουσική: ΣΤΑΥΡΟΣ ΓΑΣΠΑΡΑΤΟΣ
Φωτισμοί: ΝΙΚΟΣ ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ
Φωτογραφίες: ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΟΚΚΟΒΕ
Βοηθός σκηνοθέτη: ΒΙΚΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ
Δ/νση παραγωγής: ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΜΟΥΜΟΥΛΙΔΗΣ, ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΠΑΛΛΑ
Επικοινωνία: ΕΙΡΗΝΗ ΛΑΓΟΥΡΟΥ
Παραγωγή: Ars Aeterna, 5η Εποχή Τέχνης

Ερμηνεύουν:
ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ
ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΕΙΛΑ ΦΑΜΕΛΗ
ΝΤΟΡΑ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΑΜΟΛΗΣ
ΜΑΝΟΣ ΚΑΡΑΤΖΟΓΙΑΝΝΗΣ
ΜΑΡΚΟΣ ΠΑΠΑΔΟΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΗΣ

Η «Αντιγόνη» υπό τη σκηνοθετική μπαγκέτα του Θέμη Μουμουλίδη θα εμφανιστεί σε διάφορους σταθμούς κατά την διάρκεια της φετινής περιοδείας της.