Πέρης Μιχαηλίδης

Ο ταλαντούχος σκηνοθέτης, φέτος σκηνοθετεί μια ιδιαίτερη δραματουργία βασισμένη στη νουβέλα «Γυναίκες», γραμμένη το 1933, της Γαλάτειας Καζαντζάκη που για πρώτη φορά μεταφέρεται στη θεατρική σκηνή, ένα ανέγγιχτο έργο, μέσα από το οποίο με την επαναστατική γραφή της, η συγγραφέας σκιαγραφεί τη γυναίκα, ανεξαρτήτως χρονικής εποχής. Μιλάει στο «Επί Σκηνής» για τις γυναίκες τότε και τώρα, για την παράσταση και για την σκηνοθεσία του.

Ποια πραγματικά είναι η θέση της γυναίκας στην σύγχρονη κοινωνία μας;

Αναμφισβήτητα η θέση της γυναίκας στη σημερινή κοινωνία είναι καλύτερη από την αντίστοιχη των γυναικών του μεσοπολέμου, περίοδο κατά την οποία γράφτηκε το επιστολικό μυθιστόρημα της Γαλάτειας Καζαντζάκη «Γυναίκες». Η Καζαντζάκη, εκτός από σπουδαία συγγραφέας, υπήρξε και μεγάλη αγωνίστρια αφού συμμετείχε σε όλους τους σημαντικούς κοινωνικούς αγώνες της εποχής της και πρωτοστάτησε στον αγώνα για τα δικαιώματα των γυναικών. Είχε προκαλέσει μεγάλη αίσθηση, μια ομιλία που είχε κάνει σε κάποια εκδήλωση οργανωμένη από τον Εκπαιδευτικό Όμιλο του Δημήτρη Γληνού, το 1928 στην Αθήνα, μπροστά σε ένα ανδροκρατούμενο μάλιστα κοινό. Σ’ αυτήν την ομιλία, προτείνει την εργασιακή ισότητα ανδρών και γυναικών ζητώντας δωρεάν περίθαλψη σε περίπτωση γέννας, τρίμηνη ανάπαυση μετ’ αποδοχών για τον τοκετό χωρίς καμιά κατακράτηση από το μισθό της εργαζόμενης και την ίδρυση παιδικών σταθμών όπου η γυναίκα θα μπορεί να αφήνει το παιδί της τις ώρες που εργάζεται. Αυτά τα βασικά δικαιώματα, στη σύγχρονη κοινωνία θεωρούνται δεδομένα. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι η σημερινή γυναίκα έχει κατακτήσει πλήρως την ελευθερία της αφού εξακολουθεί να υφίσταται βία, καταπίεση, σεξισμό και πλήθος διακρίσεων στην επαγγελματική, κοινωνική και προσωπική της ζωή.

Η συγγραφέας με ποιο τρόπο διαπραγματεύεται την γυναικεία φύση στην εποχή της και με ποιο τρόπο δημιουργεί τις γέφυρες με το σήμερα ο λόγος της;

Πρέπει να πούμε ότι η συγγραφέας είναι μέγιστη ανατόμος της ανθρώπινης ψυχής και ειδικά της γυναικείας. Η προσέγγισή της έχει δύο βασικούς άξονες: από τη μία καταγγέλλει την αυταρχική, ανδροκρατούμενη κοινωνία και τις επιπτώσεις της πάνω στο γυναικείο ψυχισμό και από την άλλη ασκεί κριτική στις ίδιες τις γυναίκες που δεν συνειδητοποιούσαν τη θέση τους και δέχονταν μοιρολατρικά την υποταγή τους. Αφού λοιπόν ο αγώνας για ισότητα και ελευθερία συνεχίζεται, ο λόγος της Γαλάτειας Καζαντζάκη είναι εξαιρετικά επίκαιρος και εξίσου χρήσιμος για τους σύγχρονους ανθρώπους. Επίσης ο λόγος της είναι ιδιαίτερα ζωντανός και άμεσος ως προς τη μορφή του αφού η Καζαντζάκη υπήρξε υπέρμαχος του Δημοτικισμού, γράφοντας μάλιστα μερικά από τα πρώτα αναγνωστικά στη δημοτική γλώσσα.

Μιλήστε μου για το επιστολικό θέατρο και την σκηνική δυναμική του

Ο αιώνας του Διαφωτισμού (το δεύτερο μισό του 17^ου και ο 18^ος αιώνας) του Βολταίρου, του Ντιντερό, του Μοντεσκιέ και του Ζαν Ζακ Ρουσώ, έφερε τον αέρα της επανάστασης σε όλα τα είδη της τέχνης. Σε ότι αφορά το μυθιστόρημα, κυρίαρχη θέση αποκτά η ανταλλαγή επιστολών μεταξύ ηρώων όπου κυριαρχεί το συναίσθημα σε σχέση με τη λογική και «ανακαλύπτεται» το Εγώ. Έτσι εμφανίζεται στη λογοτεχνία η κοινωνικότητα και η ελεύθερη έκφραση του Διαφωτισμού. Παραδείγματα επιστολικού μυθιστορήματος είναι ο Βέρθερος του Γκαίτε, η Κλαρίσια Χάρλοου του Ρίτσαρντσον και οι Επικίνδυνες σχέσεις του Λακλό. Η Γαλάτεια Καζαντζάκη «δανείζεται» τον κώδικα του επιστολικού μυθιστορήματος και διανέμει το λόγο της σε πέντε γυναίκες που είναι αδελφές μεταξύ τους και ανταλλάσσουν επιστολές από τις οποίες καταγράφεται όλη η κοινωνικοπολιτική κατάσταση της εποχής του Μεσοπολέμου με έναν συγκινητικό, επαναστατικό και πανανθρώπινο λόγο.

Ποια ήταν τα κίνητρα για να επιλέξετε αυτό το έργο;

Η Γαλάτεια Καζαντζάκη είναι μια ιδιαίτερη και παραγνωρισμένη συγγραφέας του 20^ου αιώνα κι έχει μεγάλη λογοτεχνική αξία. Η αξία της αυτή με παρακίνησε να αναζητήσω τα έργα της μαζί με τις ηθοποιούς του θιάσου «Αντάμα». Ο κοινωνικός προβληματισμός που διατρέχει το έργο της, η παντελής απουσία της από τα θεατρικά πράγματα και η επαναστατικότητα που τη διέκρινε σαν άνθρωπο, μας συγκίνησαν βαθιά και μας κινητοποίησαν ώστε να ανεβάσουμε αυτήν την παράσταση.

Πως σας διακινεί σαν σκηνοθέτη και σαν άνθρωπο η φύση της γυναίκας κι οι ιδιαιτερότητες της που διαφέρουν αρκετά από εκείνες ενός άντρα;

Ο γυναικείος ψυχισμός έχει εμπνεύσει ανά τους αιώνες μεγάλους δημιουργούς από τον Ευριπίδη στο Ρακίνα και από το Σοφοκλή στο Σαίξπηρ πόσο δε μάλλον όλον τον 20^ο αιώνα οι συγγραφείς αφιέρωσαν τα έργα τους σ’ αυτόν τον ψυχισμό. Η σύνθετη σκέψη και η πολυπλοκότητα της γυναικείας προσωπικότητας προσφέρουν εκτεταμένο υλικό για ένα σκηνοθέτη που αναζητά ιδιαίτερες ηρωίδες. Δε θα έλεγα ότι διαφέρουν ιδιαίτερα από τις ψυχολογικές μεταπτώσεις ενός άνδρα κι αυτό μπορούμε επίσης να το διαπιστώσουμε στα θεατρικά κείμενα ανά τους αιώνες και οι όποιες διαφορές υπάρχουν συνθέτουν το όλον της ανθρώπινης ύπαρξης.

Τι έκανε την Γαλάτεια μια ξεχωριστή προσωπικότητα και πως συγκρούστηκε με το κατεστημένο της εποχής της;

Έχουμε ήδη αναφέρει αρκετά χαρακτηριστικά που έκαναν την Γαλάτεια Καζαντζάκη να ξεχωρίζει. Ήταν μια καλλιεργημένη γυναίκα με σπουδαίο λογοτεχνικό ταλέντο και κυρίως ήταν ένα πνεύμα ανήσυχο κι επαναστατικό που δεν «χωρούσε» στην κλειστή, συντηρητική κοινωνία του Μεγάλου Κάστρου, του σημερινού Ηρακλείου Κρήτης, όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε. Δεν δίστασε μάλιστα να συγκρουστεί ανοικτά με την κοινωνία αυτή γράφοντας κείμενα τα οποία αμφισβητούσαν τα δεδομένα ήθη και τις αντιλήψεις της εποχής.

Τα κείμενα αυτά δημοσιεύονταν στο μηνιαίο φιλολογικό περιοδικό «Πινακοθήκη», με το ψευδώνυμο «Lalo De Castro», πιθανότατα ώστε να μην αντιμετωπίζει η Γαλάτεια άμεσο πρόβλημα με τα μέλη της κοινωνίας του Ηρακλείου.

Η δριμεία κοινωνική κριτική που ασκούσε στα άρθρα της ενόχλησε μάλιστα και το Αθηναϊκό κοινό αφού, σύμφωνα με μαρτυρίες της εποχής, πριν δοθεί για διανομή η «Πινακοθήκη» στην Αθήνα, έσχιζαν τις σελίδες με τα κείμενά της.

Αυτό το θάρρος, η εξυπνάδα αλλά και η ιδιαίτερη ομορφιά της κέρδισαν άλλωστε και το ενδιαφέρον του Καζαντζάκη και τον οδήγησαν να της κάνει δημόσια ερωτική εξομολόγηση μ’ ένα κείμενο που δημοσίευσε το καλοκαίρι του 1909 στον «Νουμά», με αφορμή την έκδοση του πρώτου βιβλίου της Γαλάτειας, «Ridi Pagliaccio».

Αργότερα συνέχισε, επώνυμα πια, να συμμετέχει στους επαναστατικούς αγώνες της εποχής και να καταγγέλλει με την καθημερινή της πρακτική και τα έργα της την καταπίεση και την κοινωνική αδικία.

Ποιους σκηνοθετικούς δρόμους ακολουθείτε σ’ αυτή την παράσταση ώστε ο λόγος της συγγραφέως να περάσει στον σύγχρονο θεατή και ταυτόχρονα να διατηρήσει την αυθεντικότητα του και το άρωμα της εποχής του;

Όταν βρίσκεσαι μπροστά σε ένα τέτοιο λογοτεχνικό ανάστημα όπως της Γαλάτειας Καζαντζάκη, ο μόνος δρόμος που υπαγορεύει η πλήρης αναγνώριση και βαθιά κατανόηση του έργου αυτής της μεγάλης συγγραφέως, είναι να διαβάσεις προσεκτικά το κείμενο, να αφεθείς να συγκινηθείς από αυτό και μετά με πολύ απλό τρόπο να το μεταφέρεις στη σκηνή. Οι κάθε είδους σκηνοθετικοί κώδικες, εξτραβαγκάντσες, νεωτερικές προσεγγίσεις που θα έχουν ως αποτέλεσμα να «εκσυγχρονίσουν» το έργο της και εν τέλει να το αλλοιώσουν, υποχωρούν και υπαγορεύουν έναν και μοναδικό τρόπο… Την μεταφορά του κειμένου από τις ηθοποιούς με έναν απολύτως κατανοητό και απλό τρόπο έτσι ώστε ο λόγος της συγγραφέως να φτάσει στον απλό κόσμο που προσέρχεται στο θέατρο για να παρακολουθήσει μια ιστορία, να ταυτιστεί με αυτή, να συγκινηθεί και τέλος, γιατί όχι, και να διδαχθεί. Η παράσταση ανήκει και απευθύνεται σε όλους αυτούς που έχουν γυρίσει την πλάτη τους στο θέατρο γιατί αυτό που βλέπουν συνήθως στη σκηνή δεν έχει καμία σχέση με τη ζωή και είναι προϊόν επεξεργασίας κάποιων ευφάνταστων «μεμυημένων» εις την Τέχνη.

Τι είναι αυτό που σας έλκει σε μία γυναίκα και τι θα μπορούσε να σας απωθήσει;

Θα απαντούσα με την ταινία του Τζίμ Τζάρμους “Only lovers left alive” (Μόνο οι εραστές θα μείνουν ζωντανοί).