ΤΡΩΑΔΕΣ [EMERGENCY LANDING]

Ο Πάνος Παπαγεωργόπουλος σκηνοθετεί «Τρωάδες» του Ευριπίδη σε Emergency Landing…

Ο θίασος Κώδικας μετά την «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή, την όπερα «Madama Butterfly» του Puccini, και τους «Δαίμονες» του Λαρς Νορέν, επανέρχεται στο αρχαίο δράμα, προτείνοντας μια εντελώς νέα, απελπισμένα αισιόδοξη ανάγνωση των Τρωάδων του Ευριπίδη. Μιλάμε με τον σκηνοθέτη της παράστασης Πάνο Παπαγεωργόπουλο επιχειρώντας να προσεγγίσουμε θεωρητικά την οπτική του σε μια πρώτη φάση μέσα από την έρευνα στο υλικό της Ευριπίδειας τετραλογίας της οποίας αποτελεί το τρίτο έργο, ενώ σύντομα θα ακολουθήσει το δεύτερο μέρος της συνέντευξης το οποίο αναφέρεται στην σκηνοθετική της πραγμάτωση.

«Αναγκαστική προσγείωση» λοιπόν για τις Τρωάδες του «Κώδικα» οι οποίες αν δεν κάνω λάθος αποτελούν μια παλαιότερη σας εκκρεμότητα.

Με τον κώδικα είχαμε ξαναπιάσει τις Τρωάδες πριν από επτά χρόνια. Τότε λίγο πριν από την πρεμιέρα πέθανε ο Τάσος Μπαντής, το θέατρο σφραγίστηκε, χάσαμε τις προκαταβολές μας κι από το 2007 μέχρι σήμερα μας είχε μείνει αυτή η εκκρεμότητα.  Στόχος μας ήταν να γίνει μια προσέγγιση των Τρωάδων υπό το πρίσμα ολόκληρης της τετραλογίας. Το 415 που γράφτηκε και μετά από πολλά χρόνια που κατέβαιναν στους αγώνες ασύνδετες μεταξύ τους τετραλογίες χωρίς θεματική συνέχεια δηλαδή, από την Ορέστεια του 458, ο Ευριπίδης  εμφανίζεται με ενωμένη τετραλογία γύρω από τον πόλεμο της Τροίας που εξετάζει ολόκληρο το μύθο, ξεκινώντας πριν ακόμα από τον πόλεμο.

Ποια είναι τα έργα;

«Αλέξανδρος», «Παλαμίδης», «Τρωάδες»  και το σατυρικό δράμα είναι ο «Σίσυφος».  Στον Αλέξανδρο είμαστε πριν τον πόλεμο όπου ο Πάρις επιστρέφει στα παλάτια, ως βοσκός συμμετέχει με την άδεια του Πριάμου σε κάποιους αγώνες προς τιμήν του βρέφους που ήταν κάποτε, του χαμένου παιδιού το οποίο ακόμα πενθούν, και τους κερδίζει. Η Εκάβη μαζί με τον γιο της τον Διήφοβο, πάνε να τον σκοτώσουν γιατί έχουν πειραχτεί που ένας δούλος νίκησε τους πρίγκιπες, τα αδέλφια του. Η Κασσάνδρα τους προειδοποιεί ότι  πρέπει να τον σκοτώσουν.

Ναι,  ζητάει να τον σκοτώσουν τώρα γιατί…

Γιατί το όνειρο που είχε δει η Εκάβη προειδοποιούσε ότι το παιδί που θα γεννήσει θα καταστρέψει την πόλη.

Είδε φωτιά στην πόλη;

Είδε ότι γέννησε ένα δαυλό κι η ερμηνεία ήταν αυτή, ότι το παιδί που θα γεννηθεί θα γίνει η αιτία για να καεί η πόλη. Επειδή δεν μπορούσαν να το σκοτώσουν οι ίδιοι το δώσανε σ’ ένα βοσκό. Εκείνος δεν άντεξε να το σκοτώσει και απλά το εξέθεσε. Έτσι λοιπόν ξεκινάει η τετραλογία και τη στιγμή που η μάνα πάει να τον σκοτώσει γίνεται η αναγνώριση από την Κασσάνδρα κι από τον βοσκό και παρά τις προειδοποιήσεις της μάντισσας ότι αυτό το παιδί θα καταστρέψει την Τροία και γι’ αυτό πρέπει επί τόπου να τον σκοτώσουν, τον κρατούν στα παλάτια. Ο Πάρις έτσι επιστρέφει εκεί που γεννήθηκε κι ουσιαστικά επικυρώνεται η μοίρα του. Στο δεύτερο έργο τον Παλαμίδη είμαστε στην διάρκεια του πολέμου, ο οποίος έχει ξεκινήσει.

Άρα υπάρχει ένα χρονικό κενό.

Το οποίο το καλύπτει η Κασσάνδρα που προβλέπει τον ερχομό των Ελλήνων, τον σκοτωμό του Έκτορα κι όλα τα άλλα.

Αναφέρεται και στην κρίση των Θεαινών, όταν του προσφέρθηκε  η υπόσχεση πως θα αποκτήσει την Ελένη;

Αυτό το περιστατικό αναφέρεται σαν ένα μυθολογικό γεγονός στις Τρωάδες. Είναι το μόνο κομμάτι που λείπει από την τετραλογία.

Και στον Παλαμήδη;

Εκεί βρισκόμαστε από την πλευρά των Ελλήνων. Ο ήρωας ήταν γιος του Ναύπλιου κι αδελφός του Οίακα, ο μεγαλύτερος σοφός για τον οποίο έλεγαν ότι είχε επινοήσει την γραφή κι ήταν επίσης σπουδαίος ποιητής. Πριν ξεκινήσει ο πόλεμος έχουμε το περιστατικό με τον Οδυσσέα που δεν ήθελε να πάει στην Τροία κι είχε προσποιηθεί τρέλα.  Αλλά ο Παλαμήδης τον αποκάλυψε. Ο Οδυσσέας, του την φυλούσε φυσικά και του στήνει μία παγίδα. Συλλαμβάνει έναν δούλο Τρώα και γράφει ένα γράμμα χρησιμοποιώντας την γραφή, το όπλο του Παλαμίδη, για να την στρέψει εναντίον του.  Το γράμμα αυτό αποδεικνύει ότι έχει πάρει χρήματα από τους Τρώες για να προδώσει.

Πρόκειται δηλαδή για μια συνομωσία.

Ναι,  κανονικότατη. Παρόμοια δε με της Εκάβης όσον αφορά τον βοσκό που νίκησε. Κι εδώ αρχίζει ένα τεράστιο θέμα που συνδέει την Εκάβη με τον Οδυσσέα. Φυτεύει λοιπόν ο Οδυσσέας στη σκηνή του Παλαμίδη χρυσάφι, βάζει να πιάσουν ξανά τον δούλο που κρατάει το ενοχοποιητικό γράμμα και τον οδηγεί στον Αγαμέμνονα. Διαβάζουν το γράμμα, βρίσκουν το χρυσάφι στη σκηνή του Παλαμίδη, τον συλλαμβάνουν, τον ανακρίνουν και με συνοπτικές διαδικασίες τον εκτελούν. Εκεί μάλιστα υπάρχει μια σοβαρή υποψία πως ο Οδυσσέας έπαιξε και το ρόλο του υπερασπιστή του Παλαμίδη.

Δεν αμφιβάλλω καθόλου. Τέτοιος ήταν πάντα του.

Ναι. Ο αδελφός του λοιπόν ο Οίακας γράφει την αλήθεια σε κάποια κουπιά τα οποία πετάει στη θάλασσα, ελπίζοντας πως κάποιος θα τα βρει κι έτσι θα μάθει την αλήθεια. Ο μύθος που πρέπει να ήταν γνωστός στους θεατές της εποχής, λέει πως ο Ναύπλιος βρήκε τα κουπιά κι όταν οι Έλληνες επέστρεφαν, έστησε ψεύτικους φάρους  που έριξαν τα καράβια στους βράχους. Αυτή η καταστροφή στον Καφηρέα, ουσιαστικά μας πάει στον πρόλογο των Τρωάδων όπου οι θεοί αποφασίζουν να εκδικηθούν τους Έλληνες  ή μάλλον να τους καταστρέψουν. Γιατί αυτό το θέμα των κινήτρων τους είναι μεγάλο, ήταν στόχος τους να τους τιμωρήσουν ή να τους καταστρέψουν;

Το δεύτερο έργο δηλαδή τελειώνει με την εκδίκηση του Ναύπλιου;

Όχι, δεν υπάρχει η ελπίδα αυτή. Τελειώνει εκεί που ο Οίακας ρίχνει τα κουπιά στη θάλασσα. Πάντως μέσα σ’ αυτό το πλοίο που πέφτει στα βράχια βρίσκονται όχι μόνο οι Έλληνες αλλά και οι Τρωαδίτισσες οι οποίες θα πνιγούν επίσης. Το τελευταίο έργο είναι ο «Σίσυφος» και αναφέρεται στο γνωστό μύθο.  Σώζεται από κει ένας μονόλογος σαράντα-δύο στίχων ο οποίος μέχρι πρόσφατα αποδίδονταν σε άλλον συγγραφέα. Εκεί αποδομείται ολόκληρη η θρησκεία ως ανθρώπινη επινόηση με στόχο να επιβάλλει το νόμο και την δικαιοσύνη, εμπνέοντας φόβο στους ανθρώπους. Και αυτό και τα θραύσματα που υπάρχουν από τα δύο πρώτα έργα της τριλογίας αλλά και η ανάγνωση που εγώ προσωπικά έκανα πάντα στις «Τρωάδες» μετατοπίζουν σοβαρά το βάρος του έργου, ενός έργου το οποίο μ’ έναν «κλισέ» τρόπο διαβάζεται ως αντιπολεμικό, ως ένα δριμύ κατηγορώ για τις βαρβαρότητες των πολεμιστών κι ως ύμνος για τους ηττημένους.

Πρόκειται βέβαια για μια ανάγνωση του έργου στην οποία έχει δοθεί βάρος από τα μέσα του 20^ου αιώνα και μετά.

Τα τελευταία χρόνια όμως έχει αποδυναμωθεί πολύ τουλάχιστον όσον αφορά τους φιλολόγους και τους ιστορικούς. Αυτή η άποψη είναι βασισμένη στο γεγονός της καταστροφής της Μήλου. Έγινε το 416 τον χειμώνα και πολλοί θεωρούν πως μ’ αυτό το έργο ο Ευριπίδης καυτηριάζει το γεγονός. Αλλά αν ο συγγραφέας κατέβηκε με ολόκληρη τετραλογία θα πρέπει ήδη από τις αρχές της σεζόν του 416 να είχε δοθεί η απόφαση. Οπότε δεν θα είχε το χρόνο να συνθέσει όλο αυτό το έργο μετά την καταστροφή και παράλληλα να κλείσει χορούς, παραχορηγήματα ώστε μέσα σε δύο-τρεις μήνες να κατέβει στα Διονύσια.

Άρα το έργο γράφτηκε πριν την σφαγή.

Ναι, αν και βέβαια είναι παραμονές της Σικελικής εκστρατείας και μάλλον βρίσκεται πιο κοντά σ’ αυτήν, παρά στην Μήλο. Και δεν αποκλείουμε να υπήρχε κάποια σύνδεση με την Μήλο στις τελευταίες γραφές του έργου.

Στα κομμάτια της Εκάβης.

Ναι, και του χορού θα έλεγα.

Αλλά  η Μήλος δεν ήταν το κίνητρο.

Ναι κι αυτό ενδυναμώνει ακόμα περισσότερο την άποψή μου ότι το έργο δεν είναι αντιπολεμική κραυγή. Ένα ακόμα επιχείρημα είναι και το ότι η Κασσάνδρα δεν απορρίπτει το θέμα του πολέμου. Δεν είναι αντιμιλιταριστικό το έργο αυτό. Νομίζω ότι είναι εντελώς εξω-ηθικό και σε ένα μεγάλο βαθμό συλλαμβάνει  το σύνολο του σύμπαντος σαν πεδίου συγκρούσεων σε όλα τα επίπεδα. Ανθρώπων με θεούς, ανθρώπων με ανθρώπους, θεών με θεούς. Μια σύγκρουση όλων των εννοιών μεταξύ τους. Κι αυτό είναι ένα τεράστιο ζήτημα δραματουργικά, αυτή η αμφισημία κι η σύγκρουση των εννοιών. Πως συγκρούονται αλλά και πως εξαρτώνται το ένα από το άλλο, πως εναρμονίζονται μεταξύ τους το «άσπρο» και το «μαύρο». Και πως διαφέρει το ένα «άσπρο» από το άλλο. Η Κασσάνδρα μονίμως  χαλάει αυτήν την αντίφαση, η Εκάβη προσαρμόζει τον λόγο της ανάλογα με την κατάσταση, τις περιστάσεις. Κατηγορεί την Ελένη για καιροσκοπία ενώ κι αυτή είναι καιροσκόπος. Αν μάλιστα συνυπολογίσουμε όλη την τετραλογία έχουμε μια γυναίκα έτοιμη να σκοτώσει ένα δούλο για λόγους τιμής.

Κι επίσης απόδιωξε το ίδιο της το βρέφος.

Αν και δεν το ξεπέρασε ποτέ.

Πιστεύω πως ούτε κι ο Αγαμέμνων ξεπέρασε την θυσία της Ιφιγένειας αλλά αυτό δεν σημαίνει πως δεν την έκανε.

Ακριβώς αυτό. Οι πράξεις, οι σκέψεις και τα συναισθήματα που είναι και το καθένα από μόνο του αλλά και το ένα σε σχέση με το άλλο σε πλήρη και μόνιμη σύγκρουση. Για παράδειγμα φέρνει το ζήτημα των νικητών και των ηττημένων μ’ ένα τρόπο που δεν πείθει κανέναν. Την Κασσάνδρα όποτε τους συμφέρει την θεωρούν ιέρεια κι ενδιάμεση των ανθρώπων και των θεών κι άλλοτε την απορρίπτουν ως τρελή. Μόνιμα η τρέλα κι η θρησκεία διατρέχουν όλο το έργο αλλά και την τετραλογία. Αυτή η διάλυση των εννοιών, αυτή η διάλυση της σταθερότητας, της απλότητας της γνώσης αλλά και του λόγου κορυφώνεται στη σκηνή της Ελένης που με τον σοφιστικό της λόγο που διαστρέφει όλα τα επιχειρήματα. Ο οποίος όμως δεν απέχει καθόλου από την σοφιστική φύση και του λόγου της Κασσάνδρας αλλά και της Ανδρομάχης και φυσικά της Εκάβης. Αυτοί οι «λόγοι» είναι ένας από τους τρόπους που συνδέουν μεταξύ τους τα πρόσωπα. Είναι λόγοι παρηγορητικοί  αλλά σε αντίφαση. Και με αυτό που πιστεύουν τα ίδια τα πρόσωπα και με την πραγματικότητα που τα περιβάλλει.  Η Ανδρομάχη για να παρηγορήσει την Εκάβη λέει πως «καλύτερα να είσαι νεκρός παρά να ζεις μέσα σε τέτοιες συμφορές». Μετά από λίγο όμως που σκοτώνουν το παιδί της δεν αυτοκτονεί. Θρηνεί αλλά συνεχίζει τη ζωή της. Το πλέγμα των αντιφάσεων είναι τόσο σύνθετο κι όσο πάει γίνεται και τόσο χαοτικό που στη σκηνή της Ελένης οι απαντήσεις της Εκάβης είναι πιο σοφιστικές κι από τα ίδια τα λόγια της αντιπάλου της. Στην απόπειρά της να αποδώσει νόημα, να βρει ευθύνες, ξεφτιλίζει τελείως τους θεούς. Μια γυναίκα ικανή να καιροσκοπήσει, ικανή να σκοτώσει που η μοίρα της την στέλνει εντέλει σκλάβα στον Οδυσσέα.

Το αντίπαλο δέος της. Σχετικά με την ύβρη των ηρώων, την τραγική ύβρη, πως την ανιχνεύεις σ’ αυτό το έργο;

Προσωπικά αισθάνομαι ότι στο συγκεκριμένο έργο και σε αντίθεση με την αντιμιλιταριστική ανάγνωση που προσπαθεί να βρει στους θεούς μια δικαίωση, η οποία έστω και καθυστερημένα θα έρθει, σ’ αυτήν ειδικά την τετραλογία γίνεται ένα μεγάλο βήμα. Δεν υπάρχει δικαίωση. Δεν υπάρχει τιμωρία. Αυτό είναι το σημαντικό που συμβαίνει στο έργο αυτό. Ξεκινώντας από τον Αλέξανδρο και φτάνοντας στις Τρωάδες έχουμε μία σταδιακή έκπτωση που πραγματώνεται στο πρόσωπο της Εκάβης, μια πτώση, μια απέκδυση όλων των ιδιοτήτων της, δεν είναι πια ούτε βασίλισσα, ούτε μητέρα, πεθερά, γιαγιά, ούτε ελεύθερη… Είναι πολύ κοντά στο θάνατο και το τελευταίο πράγμα από το οποίο προσπαθεί να κρατηθεί κι αυτή κι οι άλλες είναι η ιστορία των θεών. Δίνει στον άνθρωπο ένα νόημα το οποίο όμως είναι επίπλαστο, κάτι εξυπηρετεί. Αυτό βλέπω στις Τρωάδες, την ανάγκη για νόημα. Το οποίο ειδικά μετά τη σκηνή της Ελένης, καταρρέει.  Συνειδητοποιώντας ότι το σύμπαν δεν είναι δίκαιο, ότι η Ελένη θα δικαιωθεί, θα επιστρέψει στην Ελλάδα, θα ζήσει με τον Μενέλαο μια ζωή χαρισάμενη, παθαίνουν μια υπαρξιακή κρίση. Ξαφνικά χάνεται το τελευταίο στήριγμα που έχουν σ’ αυτό το σύμπαν, που γι’ αυτές ήταν μια απονομή δικαιοσύνης έστω κι ετεροχρονισμένη. Εκεί ανοίγει μια πραγματική άβυσσος γι’ αυτές όπου προσπαθούν μέσα σ’ αυτήν την τεράστια ανατάραξη, να βρουν ένα λόγο για να συνεχίσουν, να κρατηθούν στη ζωή, να επινοήσουν ένα νόημα.

Ωστόσο ακολουθεί και το χειρότερο, το αδιανόητο, ο θάνατος του Αστυάνακτα.

Ναι. Και μάλιστα ταυτίζεται η σκηνή του θανάτου του με την απώλεια του νοήματος. Εδώ το έργο αποκαλύπτει μια λειτουργία πρωτογενή, να επανασυνδέσει τον άνθρωπο με το σύμπαν σε μια στιγμή τέτοιας αποπροσωποποίησης όπως είναι ο θάνατος με τον οποίο μέσα από την ολοκληρωτική έλλειψη νοήματος μ’ ένα τρόπο ταυτίζονται. Κι ο θρήνος τις επαναφέρει στο σώμα, στο αίσθημα, στο DNA, ένστικτο, στη γη.

Και τις επανατοποθετεί στο σύμπαν μέσα από μια άλλη διάσταση. Μια διάσταση όχι πια ανθρωποκεντρική.

Προσπαθούν να βρουν μια παρηγοριά στο χρόνο. Εκεί γίνεται μία παράβαση, τραγική παράβαση που θα ‘λεγα ότι είναι το μόνο δείγμα τόσο καθαρό σε τραγωδία. Η Εκάβη βρίσκει νόημα στην τέχνη. Λέει «Τίποτα λοιπόν δεν ήταν οι Θεοί κι όμως αν η μοίρα μας δεν μας χαντάκωνε, δεν θα γινόμασταν τραγούδι να μας δοξάζουν οι γενιές που θα ‘ρθουν». Και κλείνει το μάτι σε μας, δυόμιση χιλιάδες χρόνια μετά,  μιλώντας μας για κάθε άνθρωπο που τον συνέτριψε η ιστορία.

Θ’ ακούσουμε λοιπόν αυτό το τραγούδι πάλι απόψε στην παράστασή σου και μάλιστα ενώ βρισκόμαστε και πάλι ανάμεσα στις μυλόπετρες της ιστορίας, έτοιμοι να συντριβούμε…

«Τρωάδες»: Η παράσταση

Ο πόλεμος έχει μόλις τελειώσει. Οι νικητές έχουν σφάξει όλους τους άντρες. Μακελειό, λεηλασίες, βιασμοί, ιεροσυλίες. Στο ξωκλήσι του αεροδρομίου, οι τελευταίες αιχμάλωτες γυναίκες περιμένουν να τις φορτώσουν στα αεροπλάνα για την Ελλάδα. Μαζί τους και η πρώην βασίλισσα Εκάβη, άρρωστη και καθηλωμένη, παρακολουθεί τις τελευταίες αγριότητες των Ελλήνων εις βάρος της οικογένειας και της χώρας της. Ανήμπορες να δράσουν, ανήμπορες να κατανοήσουν, αντιμέτωπες με κάθε είδους θάνατο, πασχίζουν να βρουν ένα λόγο για να επιβιώσουν. Στον ελάχιστο χρόνο που τους απομένει, αναγκάζονται να σκεφτούν: Τι ‘ναι θεός, τι μη θεός, και τι τ’ ανάμεσό τους;
Και τότε, ανοίγεται μπροστά τους η πραγματική άβυσσος. Αλλά και το φως. 

Μετάφραση: Θανάσης Βαλτινός
Σκηνοθεσία: Πάνος Παπαγεωργόπουλος
Μουσική: Χρύσανθος Χριστοδούλου
Σκηνογραφία - Φωτισμοί: Ανδρέας Σκούρτης 
Ενδυματολογία: Έφη Ζυγούρη
Βοηθός Σκηνοθέτη: Βάσω Στεργίου
Ειδική κινησιολογία: Ιωάννα Κούνδουρου (يونانية Unaneyia )

Παίζουν:
Αγγελική Λεμονή

Φανή Παναγιωτίδου

Αντιγόνη Φρυδά

Μελίνα Γαρμπή

Νατάσα Ζαγκλή

Δανάη Βογιατζή

Ξένια Αλεξίου

Λία Καράμπελα

Ξανθή Σπανού

Δήμητρα Τζιμούρτου

Βασίλης Γεωργοσόπουλος.

Διάρκεια: 120΄

Πολιτιστικό Κέντρο «Ακαδήμεια»

Μαραθωνομάχων 8

Κολωνός - Σταθμός Λαρίσης

Τηλέφωνο: 2105125600

Πέμπτη-Παρασκευή-Σάββατο-Κυριακή στις 21:15

Μόνο για δεκαπέντε παραστάσεις 

Εισιτήρια 

Κανονικό: 15€

Φοιτητικό: 10€

Ατέλειες /Ανεργίας: 5€