Ζωή Νικητάκη

«Τα παραμύθια της μας ταξιδεύουν στους κόσμους που αγαπάμε» 

Η Ζωή είναι φιλόλογος, ζωγράφος, αφηγήτρια παραμυθιών. Αγαπά τα παραμύθια γιατί είναι σαν τα πουλιά. Τ’ ακούνε μόνον τα παιδιά και όσοι έχουν καθαρή καρδιά. Τον παραμυθοαέρα τον εμφύσησε στην καρδιά και στο νου της η γιαγιά της. Αφηγείται παραμύθια από τη γραπτή και την προφορική παράδοση του τόπου μας, καθώς κι άλλων λαών και τόπων του κόσμου. Εστιάζει στη θεραπευτική δράση και λειτουργία των παραμυθιών και θεωρεί ότι η αφήγηση είναι μια πράξη για μετάδοση δύναμης, μια διαδικασία μύησης για το ταξίδι της ψυχής και την ανέλιξη της συνειδητότητας. Αφηγείται παραμύθια σε παιδιά, σε μεγάλους που ονειρεύονται σαν παιδιά και σε ασθενείς με καρκίνο που όμως δεν έπαψαν να ονειρεύονται και να δημιουργούν. Στις αφηγήσεις της τα παιδιά συμμετέχουν ζωντανεύοντας ήρωες και δράσεις κι οι μελωδίες ενός φλάουτου συνοδεύουν με τραγούδια από διαφορετικά μέρη της γης. Μιλήσαμε μαζί της για την τέχνη του παραμυθιού και τις κρυμμένες ιδιότητές του ενώ δύο μέρες μετά, καθώς διαβάζω πάλι αυτή την συνέντευξη ο πρωθυπουργός μας ανακοινώνει δημοψήφισμα κι η χώρα μας γίνεται πρωτοσέλιδη είδηση παγκοσμίως. Ίσως φέτος το χειμώνα, χωρίς θέρμανση, χωρίς βιβλία, σχεδόν χωρίς ελπίδες να μην μας έχει απομείνει τίποτε άλλο εκτός από τα παραμύθια. Επιλέγουμε από εκείνα των πολιτικών,  τα άλλα τα μαγικά παραμύθια που όταν ήμασταν παιδιά ομόρφαιναν τις νύχτες μας και που εξακολουθούν να μας είναι πολύτιμα.

Πες μου Ζωή, το παραμύθι είναι πλοίο; Σε ποιες θάλασσες ταξιδεύει και ποια είναι τα αγαπημένα του λιμάνια;

Το παραμύθι είναι από κείνα τα αστρόπλοια που ταξιδεύουν στους ουρανούς και ανακαλύπτουν καινούρια σύμπαντα, θαυμαστούς τόπους και όντα με ιδιαίτερες ικανότητες, που μπορούν να μεταμορφώνονται, να μιλούν τη γλώσσα των πουλιών και των δέντρων, να κοιμούνται κάτω απ’ τα φτερά του κοράκου, να ταξιδεύουν ως τα πέρατα του κόσμου, να υπομένουν όλες τις αναγκαίες δοκιμασίες μέχρι να συναντήσουν αυτό που τους υπαγορεύει η φωνή της καρδιάς τους. Κάποιες φορές τούτο το πλοίο μπορεί να ταξιδεύει και στην απέραντη θάλασσα του ανείπωτου, στην πηγή απ’ όπου αναβλύζουν όλα τα όνειρα, όλοι οι ήχοι και όλα τα χρώματα.

Το παραμύθι όμως κυρίως ταξιδεύει στον απέραντο ωκεανό της ύπαρξής μας, συνομιλεί με τις οντότητες του εσωτερικού μας κόσμου, εμβαθύνει στο μαγικό παλάτι του πνεύματός μας, λυτρώνει κάποιες παγιδευμένες εκφάνσεις της ψυχής μας από τον ιστό της εξωτερικής πραγματικότητας. Το παραμύθι μπορεί και βλέπει  πέρα από τις αισθήσεις, γι’ αυτό και είναι διαχρονικό, γιατί μιλά για την αλήθεια που είναι η πραγματικότητα που εμπεριέχει τα πάντα.

Ποιες είναι οι πρώτες σου αναμνήσεις από τον μαγικό κόσμο των παραμυθιών;

Η γιαγιά μου είναι κατά κύριο λόγο η πηγή της σύνδεσής μου με τον μαγικό κόσμο των παραμυθιών και από κει ακριβώς ξεκινούν οι αναμνήσεις μου γύρω από το θαυμαστό ταξίδι στον κόσμο του ανείπωτου και απίστευτου, αλλά συνάμα και δυνατού...  Μια γιαγιά που τη θυμάμαι να πλέκει, και καθώς ξεδίπλωνε το κουβάρι της, ξετύλιγε και τ’ άλλο το κουβάρι, εκείνο με τα παραμύθια... Είχα το λοιπόν την τύχη να μου εμφυσήσει στην καρδιά και στο νου μου τον παραμυθοαέρα η γιαγιά μου, η οποία προερχόμενη από τη γενιά των παλιών παραμυθάδων, ήταν πιο κοντά στον πλούτο της «προφορικότητας» απ’ όσο στον πλούτο της «εγγραματοσύνης». Μια γιαγιά αλαφροΐσκιωτη που μπορούσε να επικοινωνεί με τα στοιχειακά πνεύματα, όπως οι πιο πολλοί άνθρωποι εκείνης της εποχής οι οποίοι δεν είχαν χάσει τη σύνδεσή τους με τη φύση. Μια γιαγιά που πίστευε όλα όσα έλεγε, τα δέντρα που τραγουδούσαν, τα πουλιά που μιλούσαν, τις καλότυχες αερικές που έστηναν το χορό τους στα ξέφωτα και όλα όσα συνέβαιναν στα παραμύθια... Έτσι λοιπόν μεγάλωσα ακούγοντας παραμύθια, πιστεύοντας στο απίστευτο κι ελπίζοντας στο ανέλπιστο... 

Σαν παιδί ποιο παραμύθι ήταν το αγαπημένο σου;

Μου άρεσε να ακούω από τη γιαγιά μου το μαντήλι της νεράιδας, ένα λαϊκό παραμύθι που συναντάται σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Κάθε φορά που άκουγα αυτό το παραμύθι, ζούσα μαζί με τα παράξενα αυτά πλάσματα που οι άκριες των φουστανιών τους ήταν πάντα βρεγμένες απ’ το νεράκι των πηγών, παρακολουθούσα τους χορούς που έστηναν κάτω από τον ίσκιο των πελώριων δέντρων και το πέταγμά τους στους άγνωστους και θαυμαστούς κόσμους σαν έβαζαν τα αραχνοΰφαντα μαντήλια στο κεφάλι τους. Στεναχωριόμουν κάθε φορά που άκουγα πως η μικρή νεράιδα έχανε τη μαγική δύναμη της πτήσης που διέθετε όταν το παλικάρι της άρπαζε το αραχνοΰφαντο μαντήλι της και χαιρόμουν όταν το ανακτούσε και μπορούσε πια να πετάξει πίσω στον κόσμο της.

Επίσης μου άρεσε να ακούω ξανά και ξανά το παραμύθι με τον Χάνσελ και την Γκρέτελ. Μαγευόμουν από το ζαχαρωτό σπιτάκι στην καρδιά του δάσους και το λευκό πουλί που τους οδηγούσε ως εκεί και ανακουφιζόμουν κάθε φορά που τα αδέρφια κατάφερναν να εξοντώσουν τη μάγισσα και να γυρίσουν με έναν απροσδόκητο θησαυρό του σπιτιού πίσω στο πατρικό τους. Μια ιστορία που όπως έμαθα πολλά χρόνια αργότερα, απεικονίζει το πνεύμα και την ψυχή, που κατεβαίνουν σε ένα φυσικό σώμα και ανεβαίνουν ξανά στον πνευματικό κόσμο εμπλουτισμένες.

Τα παιδιά γιατί άραγε θέλουν να ακούν συνέχεια το ίδιο αγαπημένο τους παραμύθι; Τι συμβολίζει γι’ αυτά και πως λειτουργεί στην ευαίσθητη ψυχοσύνθεσή τους;

Ναι, είναι αλήθεια πως το παιδί θέλει ν’ ακούει το αγαπημένο του παραμύθι ξανά και ξανά και ξανά...Ίσως γιατί μέσω της ταύτισής του με τον ήρωα του παραμυθιού, του παρέχεται η δυνατότητα να βιώσει τις περιπέτειες και τις δοκιμασίες του ήρωα, να υπερπηδήσει τα εμπόδια μέσω της δράσης του ήρωα και να πραγματώσει επιτυχώς την αποστολή του. Μέσω της επανάληψης, το παιδί μυείται έστω και μη συνειδητά, σε μια προσπάθεια κατανόησης της διαδικασίας μύησης για το ταξίδι της ψυχής. Του ενισχύεται η αισιόδοξη πίστη ότι στο τέλος, όπως ο ήρωας του παραμυθιού, έτσι και το ίδιο θα καταφέρει να νικήσει τους δράκους που το απειλούν, δηλαδή τους φόβους του. Παράλληλα του ενεργοποιείται η δύναμη της πίστης, μαθαίνει ότι επειδή τίποτα δεν αποκλείεται, τα πάντα μπορούν να συμβούν, ακόμα και θαύματα... Όσο μεγαλώνει το παιδί, πρέπει να συμβιβαστεί με τον γήινο κόσμο και τα παραμύθια του δίνουν μια αντικειμενική εικόνα αυτής της πορείας, αλλά επίσης και την εμπειρία της πνευματικής πραγματικότητας. Μέσω της επανάληψης του παραμυθιού αφομοιώνεται στο παιδί η γνώση που μπορεί να απορροφηθεί σ’ αυτή την ηλικία, μια γνώση που λαμβάνεται μέσω περιγραφικών εικόνων.

Πως λειτουργεί το παραμύθι σαν ψυχοθεραπευτική μέθοδος;

Το παραμύθι είναι κατά κύριο λόγο μια διαδικασία μύησης για το ταξίδι της ψυχής και την ανέλιξη της συνειδητότητας, μια πράξη που διαθέτει καθαρά ψυχοθεραπευτική δύναμη.  Στα παραμύθια εκτός από την αλληγορία, υπάρχει μια σειρά συμβολισμών που το υποσυνείδητο αντιλαμβάνεται, προκειμένου να μας οδηγήσει σε αυτοκάθαρση και λύτρωση. Στην παραδοσιακή ινδική ιατρική συνήθιζαν να δίνουν στο ψυχικά αποπροσανατολισμένο άτομο ένα παραμύθι που μορφοποιούσε το πρόβλημά του, ώστε να κατανοήσει από ποιο αδιέξοδο υποφέρει, να δει και να κατανοήσει το φόβο, τον θυμό, την αγωνία ή τη θλίψη του και ως εκ τούτου να το υπερβεί. Οι περιπλανώμενοι Δερβίσηδες του τάγματος των Σούφι διηγούνταν τις ιστορίες και τα παραμύθια τους σε κάθε πόλη που έμπαιναν, παίζοντας φλάουτο και χτυπώντας τύμπανα με στόχο να μυήσουν και να αφυπνίσουν τη πνευματική συνειδητότητα των ακροατών τους. Τα παραμύθια μας βγάζουν από δύσκολες συναισθηματικές καταστάσεις. Μέσω της ιστορίας που ξετυλίγεται, όπως υποστηρίζει ο ψυχολόγος Bruno Bettelheim, αρχίζουμε να επεξεργαζόμαστε τι νοιώθουμε, τι μας φοβίζει και παράλληλα, ανακαλύπτουμε τρόπους υπέρβασης των συναισθημάτων μας μέσα από την ταύτισή μας με τον ήρωα του παραμυθιού. Μέσα από την κατανόηση της επίλυσης των εμποδίων οδηγούμαστε στο αίσιο συνήθως τέλος της ιστορίας, γεγονός που μας προσφέρει την ασφάλεια και την ελπίδα που όλοι έχουμε ανάγκη.

Τα παραμύθια έχουν την δύναμη να διδάξουν  αλλά ποτέ δεν οδηγούνται σε διδακτισμούς (αν φυσικά είναι καλά παραμύθια). Πως το πετυχαίνουν αυτό;

Τα παραμύθια σε καμιά περίπτωση δεν έχουν νουθετικό και καθοδηγητικό χαρακτήρα, δεν κατευθύνουν. Αντίθετα, μεταφέρουν τα μηνύματά τους έμμεσα χρησιμοποιώντας ως μέσα τις περιγραφικές εικόνες, την αλληγορία, την επανάληψη, τη μεταφορά, τους συμβολισμούς, την ενσωμάτωση κομματιών από την πίστη που υπήρχε στους αρχαίους καιρούς. Τα παραμύθια απεικονίζουν ψυχικές εμπειρίες και κοσμικές αλήθειες. Με απλό τρόπο και λόγο πολλές φορές ποιητικό και κυρίως εικόνες - σύμβολα που αναβλύζουν από τον ωκεανό του συλλογικού ασυνείδητου μπορούν να μας μυήσουν στην ανακάλυψη, στην κατανόηση και πραγμάτωση του εσώτερου εαυτού μας.

Ένα όνειρο μπορεί να γίνει παραμύθι;

Σαφώς και ένα όνειρο μπορεί να γίνει παραμύθι.

Άλλωστε τα παραμύθια πραγματεύονται μια παράλληλη ονειρική πραγματικότητα, έναν ουτοπικό τόπο, όπου μια βασιλοπούλα πέφτει στην σπηλιά της λάμνισας καθώς ανοίγει η γη και την καταπίνει, μια τσαπερδόνα μεταμορφώνεται από τις μοίρες σε μια κόρη με απροσμέτρητη ομορφιά, ένας γέρος δίνει τις κόρες του στο φεγγάρι, στον ήλιο και σ’ ένα κόρακα, μια κόρη ζυμώνει με σιμιγδάλι τον άνδρα των ονείρων της κι αυτός ζωντανεύει... Τα παραμύθια ξεκινούν απ’ την ανάγκη του ανθρώπου να ονειρευτεί, να μαγευτεί, να μεταβεί έστω για λίγο εκεί όπου όλα είναι δυνατά, ακόμα και τα απίστευτα. Ο αφηγητής προσφέρει αυτό το μαγικό εισιτήριο για την παράλληλη ονειρική πραγματικότητα, ένα εισιτήριο που ουσιαστικά βρίσκεται μέσα μας κι αρκεί να ενεργοποιηθεί η πίστη για να λάβει χώρα η πτήση στον θαυμαστό κόσμο του παραμυθιού.

Τα παραμύθια ξεπηδούν από  και καταλήγουν στο απέραντο «σπήλαιο» της συλλογικής μας μνήμης σαν αρχέτυπα. Πιστεύεις πως μπορούν να αποτελέσουν τις γέφυρες ανάμεσα σε διαφορετικούς πολιτισμούς της ανθρωπότητας κι αν ναι, με ποιο τρόπο;

Τα παραμύθια σαφώς και μπορούν να αποτελέσουν τις γέφυρες ανάμεσα σε διαφορετικούς λαούς, πολιτισμούς και τόπους, ακριβώς γιατί αναβλύζουν από τη συλλογική μνήμη της ανθρωπότητας και ο παραμυθάς δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας κουβαλητής αυτής της μνήμης. Τα παραμύθια ανεξαρτήτως προέλευσης πραγματεύονται διαχρονικές αλήθειες, απεικονίζουν την οικουμενική ανθρώπινη φύση,  μιλάνε για την αυτονομία, τον απογαλακτισμό, την ενηλικίωση, μια διαδικασία πολλές φορές οδυνηρή. Ωστόσο στο τέλος ο ήρωας υπερβαίνοντας τα εμπόδια νικάει το δράκο, δηλαδή τον φόβο του κι έρχεται η παραμυθία, η επίγνωση ότι κι εμείς τελικά θα νικήσουμε το δράκο. Η Σταχτοπούτα είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που αποδεικνύει τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα σε διαφορετικούς πολιτισμούς και καταπιάνεται με ένα κοινό θέμα: πως μυείται μια κόρη στη γυναικεία της ταυτότητα; Στην Ελλάδα υπάρχουν 256 παραλλαγές της Σταχτοπούτας, στην Ευρώπη 500, ενώ ήδη από τον 9ο αιώνα έχουμε μια κινεζική παραλλαγή. Η ιστορία είναι γνωστή στην Ινδία και μεταφέρθηκε απαράλλαχτη από τους Ευρωπαίους στις Φιλιππίνες και σ’ άλλα μέρη της Ινδονησίας. Συναντάται στη Βόρεια Αφρική, στη Μαδαγασκάρη και στους Ινδιάνους της Αμερικής, οι οποίοι έχουν επιφέρει αλλαγές σημαντικές.

Πως παρηγορεί το παραμύθι και πως ενώ φανερώνει τον κίνδυνο, καταφέρνει να σταματάει το φόβο;

Το παραμύθι παρηγορεί ενισχύοντας την αισιόδοξη πίστη ότι θα μπορέσουμε να ξεπεράσουμε τις δυσκολίες και τις δοκιμασίες στο μονοπάτι της ζωής μας, ακριβώς επειδή τίποτα δεν είναι αδύνατο. Καθώς ξετυλίγεται η ιστορία, ανακαλύπτουμε και κατανοούμε τους φόβους μας μέσω της ταύτισής με τον ήρωα που έρχεται αντιμέτωπος με κινδύνους στη διαδικασία της αυτονόμησής του.

Όταν διηγείσαι ένα παραμύθι τι είδους αόρατους δεσμούς νοιώθεις να δημιουργούνται μ’ εκείνους που σε ακούν;

Όταν ξετυλίγω την κόκκινη των παραμυθιών κλωστή, αισθάνομαι αυτούς που συμμετέχουν στην αφήγηση ως συνταξιδιώτες μου στον μαγικό κόσμο του ονείρου και της φαντασίας, ως συντρόφους στο ταξίδι της μύησης της ψυχής και ως συνονειρευτές. Ο ΜίχαελΈντε έλεγε σε μια από τις ιστορίες του από τον «Καθρέφτη μέσα στον καθρέφτη» πως αν ενωθούν πολλοί παραλλαχτές της πραγματικότητας μαζί, τότε μπορούν να μεταμορφώσουν την πραγματικότητα πιο εύκολα απ’ ότι ένας μόνος του. Φτάνει ν’ αλλάξουν τ’ όνειρο...

ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΕΣ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΠΑΡΑΜΥΘΙΩΝ  

με τους ήχους του φλάουτου από τον Βασίλη Αλαφογιάννη

Κάθε  Σάββατο και Κυριακή από το Νοέμβριο έως το τέλος της σχολικής χρονιάς.

στην ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ 

Έναρξη: Σάββατο 5 Νοεμβρίου, ώρα: 17:00 το απόγευμα-Κυριακή 6 Νοεμβρίου, ώρα: 11:30 το πρωί

Τηλέφωνο των Εκδόσεων ΕΝ ΠΛΩ: 211 11 98 900